“Şanzıman” NerdenGeliyo?
Şu otomobil parçalarının her biri ayrı dert. Şanzuman, şanzman, şanzıman. Şimdi bu üç yazımdan sizce hangisi doğru?
Aslında hiçbiri. Fransa‘dan ithal ettiğimiz “şanzıman“ın dişlilerini yolda azıcık dağıtmışız! Orijinali “changement” diye yazılıp “şanjman” diye okunan kelimenin Türkçe karşılığı “değişim“, “değişme” olurdu. Adeta kelimenin kendisi de, dilimiz dönmediği için “şanjman“a uğrayarak “şanzıman” olmuş ve günümüz Türkçe sözlüklerinde bu şekliyle kabul görmüş. Darısı inatla “şarz” ettiğimiz “şarj” kelimesinin başına. 😉
Fransızca’da “şanzıman”, “la boîte de (changement de) vitesse” kalıbıyla anlatılıyor, yani “vites (değişim) kutusu”. Burada sözü geçen “vitesse” Fransızca’da “hızlı” anlamına gelen “vite” sıfatından türemiş “hızlılık” kelimesi, kısaca “hız”. Biz işin çok detayına girmeden, “şanzıman”ı söküp getirmişiz. (gif: jalopnik.com)
İngilizcecilerin “to change” fiilinden hatırlayacakları, kelimenin kökündeki “changer” fiili*, Batı dillerinin çoğuna Latince‘de “değiş tokuş etmek“, “takas etmek” anlamına gelen “cambire” fiilinden geçmiş.
Yani “changement“ın kökeninde, tıpkı bizdeki “değişmek” fiilinde (değ -> değiş) olduğu gibi bir işteşlik durumu, iki şeyin yer değiştirmesi fikri var. “Şanzıman” örneğinde bunu yapan da, yer değiştirerek gücü elden ele aktaran dişliler!
* Aynı kökten gelen bir diğer tuhaf kelimemiz için: “Janjan” NerdenGeliyo?